Kafkasya coğrafyasının kadim şehirlerinden biri olan Şamahı, tarih boyunca jeolojik bir gerçekliğin acımasız yüzüyle defalarca karşılaşmıştır. Bu karşılaşmaların en yıkıcı olanlarından biri, 1667 yılında yaşanan ve şehrin fiziki dokusunu, sosyal hayatını ve bölgesel önemini derinden sarsan büyük depremdir. Bu felaket, yalnızca anlık bir yıkım olmanın ötesine geçerek, Şirvan bölgesinin siyasi ve ekonomik kaderi üzerinde uzun süreli izler bırakmıştır.
Tarihsel Bağlam ve Depremin Meydana Gelişi
- yüzyıl, Kafkasya’nın Safevi Devleti hakimiyetinde olduğu bir dönemdi. Şamahı, bu dönemde sadece bir idari merkez değil, aynı zamanda İpek Yolu üzerinde bulunan ve canlı bir ticaret hayatına sahip olan önemli bir kültür ve ekonomi merkezi konumundaydı. 1667 yılının o kader gününde, şehrin altındaki fay hatları aniden harekete geçti. Tarihi kayıtlar ve seyyah notları, depremin şiddetinin son derece yüksek olduğunu göstermektedir. Yer sarsıntısı o kadar güçlüydü ki, bölgenin jeolojik yapısı gereği artçı sarsıntılar günlerce devam etti ve yıkımın boyutunu daha da ağırlaştırdı. Depremin merkez üssü doğrudan Şamahı kenti ve yakın çevresiydi.
Yıkımın Boyutları ve İnsani Kayıplar
1667 Şamahı Depremi, o dönemin şartlarında gerçek bir afet olarak kayıtlara geçti. Deprem, şehrin neredeyse tamamını yerle bir etti. Evler, çarşılar, camiler, hamamlar ve diğer kamu binaları enkaz yığınlarına dönüştü. Taştan yapılmış sağlam binalar dahi bu muazzam güç karşısında dayanamadı. Can kaybı ise çok büyük boyutlardaydı. Tahminlere göre, depremde 80.000 kadar insan hayatını kaybetti. Bu rakam, o dönem için şehrin nüfusunun çok büyük bir bölümüne tekabül ediyordu ve bölge tarihindeki en ölümcül doğal afetlerden biri olarak hafızalara kazındı. Hayatta kalanlar ise evsiz, barksız ve yiyeceksiz kalmanın yanı sıra salgın hastalık tehlikesiyle de karşı karşıya kaldı.
Ekonomik ve Siyasi Sonuçları
Depremin etkileri yalnızca fiziki yıkımla sınırlı kalmadı. Şamahı, bölgenin en önemli ticari merkezi olduğu için, buradaki ticari faaliyetler uzun bir süre için durma noktasına geldi. İpek ticareti başta olmak üzere birçok ekonomik faaliyet sekteye uğradı. Bu durum, sadece Safevi Devleti’nin hazinesini değil, Şamahı üzerinden ticaret yapan komşu bölgeleri de olumsuz etkiledi. Şehrin bir idari merkez olarak işlevi geçici olarak kayboldu. Yaşanan kargaşa ortamı, merkezi otoriteyi zor durumda bıraktı ve bölgenin yönetiminde aksaklıklara yol açtı. Afetin boyutları o kadar büyüktü ki, Safevi şahı I. Süleyman, şehrin yeniden inşası için özel emirler vermek zorunda kaldı.
Kültürel Miras Üzerindeki Etkileri ve Yeniden İnşa Süreci
Deprem, Şamahı’nın zengin kültürel ve mimari mirasına da ağır bir darbe vurdu. Tarihi yapılar, camiler ve kütüphaneler yok olarak, şehrin hafızasının silinmesine neden oldu. Yeniden inşa süreci, hem merkezi hükümetin hem de bölge halkının yoğun çabalarıyla başlatıldı. Ancak, şehir bir daha asla deprem öncesindeki o görkemli ve ihtişamlı haline tam olarak kavuşamadı. Bu büyük yıkım, bir süre sonra bölgenin idari merkezinin daha güvenli bir bölge olan Bakü’ye taşınması fikrini güçlendirdi. Zamanla Bakü’nün yükselişi, Şamahı’nın göreceli önemini bir miktar azaltmış olsa da, şehir tarihi kimliğini korumaya devam etti. 1667 depremi, Şamahı’nın kaderinde bir dönüm noktası olarak tarihteki yerini aldı ve bölge halkının kolektif hafızasında derin bir iz bıraktı.