Van şüphesiz Türkiye’deki diğer iller gibi kadim bir tarihe sahiptir. Anadolu’nun tüm toprakları kadim topraklardır ancak Van’da sınır ilimiz olması itibariyle bu bağlamda biraz daha farklı bir anlama sahiptir diye düşünüyoruz. Günlerden bir gün Van büyük bir sarsıntıyla karşılaştı ve bu sarsıntı 2011 yılının en önemli olayıydı Van için. Çünkü 23 Ekim 2011 tarihi, Van ili ve çevresinde derin bir iz bırakan bir doğa olayına tanıklık edildi. Merkez üssü Van’ın Erciş ilçesi olan, 7.2 büyüklüğündeki deprem, yerel saatle 13:41’de meydana geldi. Deprem, bölgenin jeolojik yapısı ve yerleşim özellikleri nedeniyle önemli can ve mal kaybına yol açtı.
Depremin Teknik Özellikleri ve Jeolojik Arka Plan
Deprem, Doğu Anadolu Bölgesi’nin karmaşık tektonik yapısının bir sonucu olarak gerçekleşti. Arabistan ve Avrasya levhalarının çarpışma zonunda yer alan Van ve çevresi, tarih boyunca birçok yıkıcı depreme maruz kalmıştır. 2011 depremi, ters faylanma mekanizması ile oluştu ve yerin 16 kilometre derinliğinde meydana geldi. Ana şoktan sonra bölge, yüzlerce artçı sarsıntıya maruz kaldı. Bu artçı sarsıntılardan 9 Kasım’da meydana gelen 5.6 büyüklüğündeki deprem, özellikle Van merkezde ek yıkıma ve can kaybına neden oldu.
Can ve Mal Kaybı Yüksekti
Depremlerin doğasında yıkmak vardır. Depremler sadece yapıları da değil, insanların kalplerini, huzurlarını da yıkar. Bu Deprem de yerleşim alanlarında yıkıcı etkiler yarattı. Resmi rakamlara göre, 644 kişi hayatını kaybetti, 1968 kişi yaralandı ve 252 kişi enkaz altından sağ olarak kurtarıldı. Binlerce bina ya ağır hasar gördü ya da tamamen yıkıldı. Özellikle eski ve denetimsiz yapıların ağırlıkta olduğu bölgelerde hasar oranı çok yüksekti. Enkaz altında kalanlar için yürütülen kurtarma çalışmaları, ulusal ve uluslararası ekiplerin desteğiyle haftalarca sürdü.
Toplumsal Tepki ve Yardım Çalışmalarıyla Tüm Ülke Yekvücut Oldu
Türk milleti öyle bir millettir ki en ufak bir milli sorunda bir araya gelerek kendi iç seferberliğini ilan edip yardım elini uzatan kadim bir millettir. Deprem sonrasında, Türkiye’nin dört bir yanından bölgeye yardım seferberliği başlatıldı. Sivil toplum kuruluşları, gönüllüler ve devlet kurumları, enkaz kaldırma, barınma, beslenme ve sağlık hizmetleri sunma konusunda yoğun çaba sarf etti. Soğuk kış koşulları, yardım çalışmalarını zorlaştıran önemli bir faktördü. Çadırkentler ve konteyner kentler hızla kurularak, evsiz kalan binlerce kişiye geçici barınma imkanı sağlandı.
Alınan Derslerle Deprem Yönetmelikleri ve Emniyet Tedbirlerinde Güncelleme
Van’da yaşanan bu amansız felaketin sonucunda tüm yetkilileri ilgilendiren bir konu olarak depreme hazırlıklı mıyız değil miyiz sorusu tekrar gündeme geldi. 2011 Van Depremi, Türkiye’nin deprem hazırlığı ve afet yönetimi konusundaki eksikliklerini bir kez daha gözler önüne serdi. Deprem sonrasında, bina yapım standartlarının iyileştirilmesi, denetim mekanizmalarının güçlendirilmesi ve toplumun afet bilincinin artırılması gerekliliği bir kez daha anlaşıldı. Bu trajik olay, afet sonrası müdahale kapasitesinin geliştirilmesi ve kentsel dönüşüm projelerinin hızlandırılması konularında önemli bir dönüm noktası oldu. Van Depremi, doğal afetlerle iç içe yaşayan bir ülke için hem acı bir hatırlatma hem de dayanıklılık ve dayanışmanın önemini vurgulayan bir öğreti olarak hafızalardaki yerini koruyor.
Türkiye kurulduğu günden bu yana doğal afetlerle sınanıp duruyor. Türk milleti mücadeleci bir millettir, Türk milleti savaşçı bir millettir ve mücadeleyi sever. Ancak bazı doğal afetler vardır ki Türk milleti bile bu sonuçlar karşısında yetersiz kalır. İşte 1999 Düzce depremi de 12 Kasım’da meydana geldikten sonra tam olarak burada bahsettiğimiz cümleleri neredeyse kalbinde yaşadı. Öyle ki Türkiye’nin modern tarihindeki en acımasız doğal afetler dizisinin son halkası olan 12 Kasım 1999 Düzce Depremi, ülkenin deprem gerçeğini bir kez daha tüm çıplaklığıyla gözler önüne serdi. Marmara Depremi’nden sadece 87 gün sonra, bu sefer saat 18:57’de 7.2 büyüklüğündeki sarsıntı, henüz yaralarını sarmaya çalışan bir ulusu tekrar derinden sarstı.
Jeolojik Arka Plan ve Depremin Spesifik Tarafları
Deprem, Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın (KAF) kuzey kolu üzerinde, Düzce segmentinde meydana geldi. Yaklaşık 30 kilometre uzunluğundaki bu segmentin kırılmasıyla oluşan deprem, 17 Ağustos depreminin tetiklediği stres transferinin bir sonucuydu. Sismologlar, bu olayı “ardışık depremler” kavramı çerçevesinde değerlendirdi. Depremin odak derinliğinin oldukça sıkı (10 km) olması, yüzeydeki yıkıcı etkisini daha da artırdı. Resmi kayıtlara göre 845 vatandaşımız hayatını kaybederken, 4.948 kişi yaralandı ve binlerce bina ya tamamen yıkıldı ya da ağır hasar gördü.
Hasar Tablosunda Vahim Bir Manzara
Düzce merkez olmak üzere Kaynaşlı, Cumayeri ve çevre köyler depremden en fazla etkilenen bölgeler oldu. Yeniyıl, Gölormanı ve Çilimli köyleri neredeyse tamamen enkaz haline geldi. Altyapı sistemleri (su, elektrik, kanalizasyon) büyük ölçüde çöktü, ulaşım ağı ciddi şekilde hasar gördü. 17 Ağustos’tan edinilen tecrübeler, arama kurtarma çalışmalarında nispeten daha hızlı ve organize bir müdahale sağlasa da, hava koşullarının olumsuzluğu (soğuk ve yağmur) çalışmaları zorlaştırdı. Uluslararası ekipler de bu sürece destek verdi.
Toplumsal ve Psikolojik Neticelerin Çıkmazı
Toplum, henüz önceki depremin travmasını atlatamadan yeni bir şok yaşadı. “Artçı deprem korkusu” yerini “yeni bir büyük deprem fobisine” bıraktı. Bu durum, özellikle çocuklar ve yaşlılar üzerinde derin psikolojik izler bıraktı. Binlerce kişi, geçici barınma alanlarında zorlu kış koşullarında yaşam mücadelesi vermek zorunda kaldı. Ancak bu zor zamanlarda, dayanışmanın gücü bir kez daha kendini gösterdi; komşu illerden ve Türkiye’nin dört bir yanından gelen yardımlar, hayatı biraz olsun kolaylaştırmaya çalıştı.
Mühendislik ve Şehirleşme Açısından Bir Ders Niteliği Taşıyan Afet
Düzce Depremi, inşaat sektörüne ve kentleşme politikalarına dair çok kritik dersler barındırıyordu. Yıkılan veya ağır hasar alan binaların büyük çoğunluğunun ya yetersiz malzeme kalitesi, ya zayıf işçilik, ya da doğru tasarım prensiplerinin uygulanmaması nedeniyle hasar gördüğü tespit edildi. Zemin etüdünün önemi, yumuşak zemin üzerine inşa edilmiş yapıların devasa yıkımlara yol açtığının görülmesiyle bir kez daha anlaşıldı. Bu deprem, “afet yönetimi” kavramının sadece deprem sonrası müdahaleyi değil, risk azaltma, hazırlıklı olma ve iyileştirme süreçlerini de kapsayan bütünleşik bir yaklaşım olması gerektiğini acı bir şekilde hatırlattı.
Kalıcı Değişimlerin Ölçeğinde Kalıcı Tedbirler Gerek
12 Kasım’da yaşanan 1999 depremi, insanlara dayanışmayı öğrettiği kadar tedbirin depremden önce alınması gereken hazırlıkların ve deprem eğitimlerinin ve her şeyden de önemlisi yapı sağlamlığının ne kadar önemli olduğunu bir kez daha anlatmış oldu. 12 Kasım 1999 Düzce Depremi, Türkiye’nin depremle yaşamayı öğrenmesi gerektiği gerçeğini bir kez daha vurguladı. Bu iki büyük deprem, yapısal düzenlemelerin önünü açtı; deprem yönetmeliği güçlendirildi, afet sigortası (DASK) zorunlu hale getirildi ve afet yönetimi konusunda kurumsal yapılanmaya gidildi (AFAD’ın kuruluşu). Ancak depremin en kalıcı mirası, toplumun bilinç düzeyindeki artış oldu. Unutulmamalıdır ki, deprem değil, hazırlıksızlık ve kalitesiz yapılaşma can alır. Düzce’nin acıları, Türkiye’nin her köşesinde daha güvenli yarınlar inşa etmek için daimi bir uyarı olarak hafızalardaki yerini korumaktadır.
1999 yılının kavurucu Ağustos ayında Türkiye’de insanlar sabah uyandıklarında bir felaketin haberiyle kulakları çınladı. Saat 03.02’de meydana gelen depremde can ve mal kaybı çok yüksekti. Depremin tahrip edici gücü karşısında tüm Türkiye’den yardım seferberliği başladı. Evet, 17 Ağustos 1999’da yerel saatle 03:02’de merkez üssü Kocaeli’nin Gölcük ilçesi olan 7.4 büyüklüğündeki deprem, Türkiye’nin yakın tarihindeki en yıkıcı doğal afetlerden biri olarak hafızalara kazındı. Marmara Bölgesi’nde geniş bir alanda hissedilen deprem, sadece 45 saniye sürmesine rağmen Türkiye’yi derinden sarsan sonuçlara yol açtı.
Depremin Yıkıcı Etkileri Bu Defa Çok Farklıydı
Resmi rakamlara göre 17.480 kişi hayatını kaybederken, 43.953 kişi yaralandı. Ancak gayriresmi kaynaklar can kaybının 50.000’e yakın olabileceğini belirtmektedir. 285.211 konut ve 42.902 işyeri hasar görürken, yaklaşık 600.000 kişi evsiz kaldı. Depremin maddi zararının 20 milyar doların üzerinde olduğu tahmin edilmektedir.
Depremin en çok etkilediği iller Kocaeli, Yalova, Sakarya, İstanbul, Bursa ve Bolu oldu. Özellikle Gölcük, Değirmendere ve Adapazarı’nda yapı stokunun önemli bir kısmı yıkıldı veya ağır hasar gördü. Sanayi tesislerinin yoğun olduğu bölgede, TÜPRAŞ Rafinerisi’nde çıkan yangın günlerce söndürülemedi.
Toplumsal ve Psikolojik Travmaların Amansız Yankısı
Deprem, toplum psikolojisi üzerinde derin izler bıraktı. Kayıpların büyüklüğü, enkaz altından çıkarılma umuduyla günlerce bekleyen yakınlarının çaresizliği ve yardım çalışmalarındaki yetersizlikler toplumda travma etkisi yarattı. Binlerce çocuk öksüz veya yetim kaldı, aileler parçalandı.
Afet sonrası psikolojik destek mekanizmalarının yetersizliği, travma sonrası stres bozukluğunun yaygınlaşmasına neden oldu. Depremi yaşayan birçok kişi uzun süre “deprem korkusu” ile yaşamak zorunda kaldı.
Altyapı ve Şehircilikteki Eksiklikler Bu Felaketle Gün Yüzüne Çıktı
Deprem, Türkiye’nin yapı stoku ve şehircilik politikalarındaki zaafiyetleri acı bir şekilde gözler önüne serdi. Kaçak yapılaşma, denetimsizlik, zemin etüdlerinin yetersizliği, yapı malzemelerinin kalitesizliği ve imar affı gibi uygulamaların felaketin boyutlarını büyüttüğü anlaşıldı.
Özellikle “betonarme yapıların depreme dayanıklı olduğu” şeklindeki yaygın inanışın yanlışlığı ortaya çıktı. Deprem yönetmeliğine uygun olmayan yapıların, yumuşak katların, ağır çıkmaların ve yetersiz demir donanımının yıkıma nasıl yol açtığı görüldü.
Deprem Sonrası Yasal ve Kurumsal Reformizasyon
Gölcük depremi, Türkiye’de afet yönetimi konusunda köklü değişikliklere yol açtı. 1999 öncesinde afetlere müdahale eden tek kurum Sivil Savunma Genel Müdürlüğü iken, deprem sonrasında 2009’da Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) kuruldu.
2007’de çıkarılan Afet Sigortaları Kanunu ile Zorunlu Deprem Sigortası (DASK) hayata geçirildi. İnşaat denetimini zorunlu kılan yapı denetim kanunu çıkarıldı ve deprem yönetmeliği güncellenerek daha katı kurallar getirildi.
Tedbir ve Hazırlık Çalışmalarına Hızlıca Başlandı
Deprem sonrasında toplumda afet bilinci oluşturma çalışmaları hız kazandı. Arama kurtarma ekiplerinin sayısı ve kapasitesi artırıldı, afet müdahale planları geliştirildi. Okullarda afet eğitimleri verilmeye başlandı ve tatbikatlar yapıldı.
Ancak 24 yıl geçmesine rağmen, Türkiye’nin hala depreme hazırlık konusunda eksikleri bulunmaktadır. Kentsel dönüşüm projeleri yavaş ilerlemekte, riskli yapı stoku devam etmekte ve toplumun afet bilinci istenen düzeyde olmamaktadır.
17 Ağustos 1999 depremi, Türkiye için acı bir ders oldu. Doğal afetlerin kaçınılmaz olduğu ancak alınacak önlemlerle can ve mal kaybının minimize edilebileceği gerçeği bir kez daha anlaşıldı. Depremin yıl dönümleri, hem kaybettiklerimizi anma hem de deprem gerçeğini unutmama ve hazırlıklı olma bilincini tazeleme fırsatı sunmaktadır.
Depremin en çok zarar verdiği şey, sağlam olmayan yapılar ve depreme karşı hazırlıklı olmayan insan kitlesidir. Dolayısıyla deprem gelmeden önce toplumsal bir bilinçle, bir devlet adlıyla gerek altyapıyı, gerek yapı denetimi mekanizmasını güçlendirmek gerekiyor. Unutmamalıyız ki deprem değil, hazırlıksızlık öldürür. 1999 depreminin hatırası, bize daha güvenli yapılar inşa etme, şehirleri doğru planlama ve afetlere karşı dirençli bir toplum oluşturma sorumluluğunu her daim hatırlatmalıdır.
Son 50 yılın en büyük depremlerinden biri olan Muradiye depremidir, kuşkusuz. Muradiye depremi, büyük depremler arasında Van’da en çok yıkım yaratan depremler listesine girecek bir sıralamaya sahiptir. 24 Kasım 1976 Çarşamba günü, Türkiye’nin doğusunda yerel saatle 14.22’de, tarihinin en yıkıcı depremlerinden birini yaşadı. Richter ölçeğine göre 7.5 büyüklüğündeki deprem, merkez üssü Van’ın Çaldıran ve Muradiye ilçeleri olmak üzere geniş bir alanda büyük bir yıkıma ve can kaybına neden oldu. Soğuk bir kış gününe denk gelen bu afet, bölge halkı için hem fiziksel hem de psikolojik derin yaralar açtı.
Depremin Yıkıcılık Boyutları ve Ağır Bilanço
Deprem, özellikle Çaldıran ve Muradiye ilçe merkezlerinde neredeyse tamamen yıkıma yol açtı. Resmi rakamlara göre 3.840 kişi hayatını kaybederken, yaklaşık 500 kişi yaralandı ve 9.232 bina hasar gördü veya tamamen yıkıldı. Ancak gayriresmi kaynaklar, can kaybının çok daha yüksek olduğunu, 5.000 ila 10.000 arasında insanın enkaz altında kalarak veya ardından gelen soğuk hava koşulları nedeniyle hayatını kaybettiğini öne sürmektedir.
Yıkımın bu denli büyük olmasının birkaç temel nedeni vardı. Bölgedeki yapı stoku genellikle kerpiç ve moloz taştan inşa edilmiş, depreme dayanıksız binalardan oluşuyordu. Ayrıca, depremin şiddeti ve derinliği (10-15 km) yüzeyde çok güçlü bir sarsıntıya neden olmuştu. En trajik olanı ise depremin kış ortasında, karın yerin bir metreye kadar yükseldiği bir dönemde meydana gelmesiydi. Ulaşım yollarının kapanması, yardım ekiplerinin bölgeye ulaşmasını ve enkaz altında kalanlara ilk müdahaleyi büyük ölçüde geciktirdi. Donmuş toprak ve kar, ağır iş makinelerinin çalışmasını zorlaştırdı ve insanlar soğuktan donma tehlikesiyle karşı karşıya kaldı.
Yardım Çalışmaları ve Uluslararası Tepkiler Bağlamında Büyük Yankı
Deprem haberi duyulur duyulmaz, Türkiye’nin dört bir yanından yardım seferberliği başlatıldı. Kızılay, Sivil Savunma, askeri birlikler ve gönüllüler bölgeye intikal etmeye çalıştı. Ancak, olumsuz hava koşulları ve altyapının yetersizliği (yollar, havaalanı) yardım operasyonlarını sekteye uğrattı. Yardım konvoyları karla kaplı, bozuk yollarda ilerlemekte zorlandı.
Uluslararası toplum da bu büyük felakete kayıtsız kalmadı. Başta ABD, Sovyetler Birliği, İran ve birçok Avrupa ülkesi olmak üzere pek çok ülke, arama-kurtarma ekipleri, tıbbi malzeme, ilaç, giysi, çadır ve gıda yardımı gönderdi. Özellikle Sovyetler Birliği’nden gelen helikopterler, ulaşılamayan köylere ulaşmada ve yaralıları tahliye etmede hayati bir rol oynadı.
Depremin Sosyolojik ve Ekonomik Uzantıları
Çaldıran-Muradiye depremi, yalnızca fiziksel bir yıkım değil, aynı zamanda bölgenin sosyo-ekonomik dokusunda da onarılması zor hasarlar bıraktı. Binlerce aile üyesini kaybetti, yetim ve öksüz kalan çocukların sayısı arttı. Tarım ve hayvancılıkla geçinen bölge halkı, hem canlı hayvan stoklarını hem de geçim kaynaklarını kaybetti.
Deprem, Türkiye’de afet yönetimi ve deprem mühendisliği konularında önemli bir dönüm noktası oldu. Bu felaket, özellikle kırsal alanlardaki yapı stokunun ne kadar hassas olduğunu ve afetlere hazırlık konusundaki eksiklikleri acı bir şekilde gözler önüne serdi. Deprem sonrasında yeniden yapılanma süreci, plansız ve düzensiz bir şekilde ilerledi ve benzer riskler maalesef tam olarak ortadan kalkmadı.
1976 Çaldıran-Muradiye depremi, Türkiye’nin hafızasında derin izler bırakan bir doğal afettir. Bu trajedi, deprem gerçeğiyle yaşayan bir ülke olarak, yapılaşmadan afet hazırlığına, etkili bir ilk müdahale planından psikolojik destek mekanizmalarına kadar birçok alanda dersler çıkarılması gerektiğini hatırlatan acı bir deneyim olarak tarihteki yerini almıştır. Bölge halkının bu büyük felaketten sonra gösterdiği dayanışma ve direnç ise takdir edilesi bir insanlık örneğidir.
Türkiye’de özellikle Anadolu’da her 100 yılın içerisinde önemli felaketlere sahne olacak depremler meydana gelmiştir ama bu depremler arasında önemi yatsınmayacak bir deprem var ki o da 1966 Varto depremi. Bu deprem Anadolu’nun bağrında büyük bir yara büyük bir çukur açmıştır. Türkiye, coğrafi konumu gereği tarih boyunca yıkıcı depremlerle sınav vermiş bir ülkedir. Bu depremlerden biri de, 19 Ağustos 1966’da Doğu Anadolu’da, Muş’un Varto ilçesinde meydana gelen ve bölgeyi derinden sarsan 1966 Varto Depremi’dir. Richter ölçeğine göre 6.9 büyüklüğündeki bu deprem, yalnızca fiziksel yıkıma değil, aynı zamanda ağır can kaybına ve sosyo-ekonomik etkilere de yol açmıştır.
Depremin Jeolojik Arka Planı ve Meydana Gelişi
Türkiye jeopolitik olarak önemli ve kritik bir noktada yer almaktadır. Fakat bu jeopolitikten kasıt sadece siyasal anlamda değil, aynı zamanda coğrafi olarak büyük depremlere, sebep olacak nitelikteki fayların üzerinde kurulu olmasıdır. Türkiye, Afrika, Arap ve Avrasya levhalarının etkileşimi nedeniyle yüksek sismik aktiviteye sahip bir bölgede yer alır. Varto Depremi, Kuzey Anadolu Fay Hattı (KAF) ile Doğu Anadolu Fay Hattı’nın (DAF) kesişim noktasına yakın bir konumda, oldukça karmaşık bir tektonik yapıda gerçekleşti. Bu jeolojik durum, bölgeyi depremlere karşı özellikle savunmasız kılmaktadır.
Ana deprem, 19 Ağustos 1966’da yerel saatle 12:22’de meydana geldi. Ancak aslında bu, bölgeyi vuran deprem serisinin en şiddetlisiydi. 7 Mart 1966’da, merkez üssü yine Varto olan 5.6 büyüklüğünde bir öncü deprem yaşanmış ve bu sarsıntıda 14 kişi hayatını kaybetmiş, 75 kişi de yaralanmıştı. Bu, adeta daha büyük bir felaketin habercisiydi. Ana deprem, beş ay sonra geldiğinde, önceki hasar görmüş yapıların dayanıklılığını daha da azaltmış oldu.
Yıkımın Boyutları ve Can Kaybı
1966 yılında Varto’da meydana gelen o büyük sarsıntı sadece mal kaybıyla değil, can kaybıyla da büyük bir hazin felaket yaratmıştır. Depremler zaten başlı başına hazin sonlarla sonuçlanabilecek potansiyel ve niteliklere sahiptir. Fakat bu depremde etkilenen insan sayısı oldukça fazlaydı. 19 Ağustos’taki 6.9 büyüklüğündeki deprem, o dönemin ölçümlerine göre oldukça şiddetliydi. Deprem, Mercalli şiddet ölçeğine göre IX (Yoğun) olarak derecelendirildi. Sarsıntı, Varto’yu neredeyse tamamen yerle bir etti. İlçedeki 4.500 konut ve iş yerinden yaklaşık 3.800’ü tamamen yıkıldı veya ağır hasar gördü. Resmi rakamlara göre 2.394 kişi hayatını kaybederken, 1.500’e yakın kişi de yaralandı. Can kaybının bu denli yüksek olmasında, depremin öğle saatinde, insanların evlerinde olduğu bir zamanda gerçekleşmesi, yapıların geleneksel kerpiç ve moloz taştan inşa edilmiş olması ve öncü depremle zaten zayıflamış olan yapı stoku etkili oldu.
Depremden etkilenen alan oldukça genişti. Varto’nun yanı sıra, Muş, Erzurum, Bingöl ve Hınıs’ta da hissedilen depremde, bu ilçelerde de can ve mal kaybı yaşandı. Artçı sarsıntılar günlerce devam etti ve kurtarma çalışmalarını zorlaştırmanın yanı sıra, halkta psikolojik bir travmaya da neden oldu.
Kurtarma ve Yardım Çalışmaları
Gün geçtikçe depreme karşı alınan önlemler, deprem inceleme ve araştırma merkezleri ve bu konuda yapılan çalışmalar artmaktadır. Bundan dolayı eski dönemler, bir deprem meydana geldiğinde acil müdahale ekiplerinin hızlı bir şekilde olay yerine gitmesi, olaya müdahale edecek teknik ekip ve ekipman bakımından günümüzdeki kadar şanslı değildi. 1960’ların Türkiye’sinde afet yönetimi ve iletişim imkanları günümüzle kıyaslandığında oldukça sınırlıydı. Bölgenin coğrafi olarak engebeli ve ulaşımın zor olması, yardımların ve kurtarma ekiplerinin bölgeye ulaşmasını geciktirdi. Türk Kızılay’ı, ordunun ve sivil toplumun seferber olduğu kurtarma çalışmaları, enkaz altında kalanlar için umut oldu. Yaralıların tedavisi için bölgeye sevk edilen sağlık ekipleri ve hastaneler olağanüstü bir çaba sarf etti.
Ancak, dönemin koşulları gereği, uluslararası yardım ve afet yönetimi protokolleri bugünkü kadar gelişmemişti. Yardımlar daha çok ulusal düzeyde organize edildi. Hükümet, depremzedeler için barınma, gıda ve tıbbi malzeme temin etmeye çalıştı.
Depremin Sosyolojik ve Ekonomik Etkileri
Varto Depremi, bölgenin sosyo-ekonomik yapısında kalıcı izler bıraktı. Zaten kısıtlı olan yerel ekonomi, tarım ve hayvancılık faaliyetleri büyük darbe aldı. İnsan kaybının yanı sıra, hayvan ölümleri de halkın geçim kaynaklarını tüketti. Deprem, bölgeden göçü hızlandıran önemli bir faktör oldu. Yaşam alanlarını ve geçim kaynaklarını kaybeden birçok aile, başta İstanbul olmak üzere büyük şehirlere göç etmek zorunda kaldı.
Depremin psikolojik etkileri ise nesiller boyu devam etti. Travma, kayıp ve yas, toplumun hafızasında derin bir yer edindi.
1966 Varto Depremi’nin Öğrettikleri ve Günümüze Yansımaları
1966 Varto Depremi, Türkiye’nin deprem gerçeğini bir kez daha acı bir şekilde hatırlattı. Bu deprem, o dönem için önemli bir dönüm noktası oldu ve afetlere hazırlık, zemin etüdü ve depreme dayanıklı yapılaşma konularındaki tartışmaları hızlandırdı. Depremden alınan dersler, ilerleyen yıllarda afet yönetimi yasalarında ve yapı denetimi mevzuatında yapılan iyileştirmelere zemin hazırladı.
Nihai anlamda söylenecek söz, deprem geliyorum demez, deprem her an gelecekmiş gibi yanı başımızda bekler. Burada bize düşen görev, depreme karşı alınacak önlemlerin sıkılaştırılması, tedbirler konusunda halkın bilinçlendirilmesi ve deprem tatbikatlarının yanı sıra halkın eğitilmesidir. 1966 Varto Depremi, Türkiye’nin sismik risk haritasındaki en acı olaylardan biridir. Sadece bir doğal afet değil, aynı zamanda dönemin sosyal, ekonomik ve yönetsel koşullarının da bir yansımasıdır. Bu trajik olay, deprem bilinci, hazırlıklı olma ve güvenli yapılaşmanın ne denli hayati öneme sahip olduğunu bizlere her daim hatırlatmaktadır. Varto’da kaybettiğimiz canları anmak, onlara karşı en büyük sorumluluğumuzun, benzer acıların bir daha yaşanmaması için gerekli tüm önlemleri almak olduğunu unutmamaktır.
Türkiye’de yakın tarihte birden fazla büyük deprem yaşandı ve çoğunda bilançolar ağır seyretti. Ama Türk milleti azimli fedakar ve çalışkan bir millettir. Bundan dolayıdır ki yaşadığı tüm felaketlerin yaralarını en iyi şekilde sararak normalleşme sürecine hızlı bir şekilde geçmeyi başarmıştır. Fakat yine de şunu söylemek gerekir ki Türkiye, coğrafi konumu itibarıyla dünyanın en aktif deprem kuşaklarından biri üzerinde yer alır. Bu gerçek, Anadolu topraklarını tarih boyunca yıkıcı depremlerle yüz yüze getirmiştir. 6 Eylül 1975 tarihi, bu acı gerçeğin bir kez daha tezahür ettiği günlerden biri olarak hafızalara kazınmıştır. Merkez üssü Diyarbakır’ın Lice ilçesi olan 6.6 büyüklüğündeki deprem, yalnızca fiziksel yıkıma değil, aynı zamanda derin sosyal ve ekonomik yaralara da yol açmıştır. Şimdi 1975 Lice Depremi’nin nedenlerini, yol açtığı yıkımı, dönemin koşullarındaki müdahale ve iyileştirme süreçlerini ve depremin Türkiye’nin deprem politikalarına etkilerini ele alacaktır.
Jeolojik Arka Plan Bağlamında Depremin Oluşum Sürecine Bir Bakış
Lice Depremi, Anadolu ve Arap levhaları arasındaki karmaşık tektonik etkileşimin bir sonucudur. Bölge, Doğu Anadolu Fay Hattı’nın etkisi altındadır ve sismik açıdan yüksek risk taşımaktadır. Fay, yatay doğrultu atımlı bir karaktere sahiptir ve depremler, levhaların birbirine sürtünerek hareket etmesi sonucu ortaya çıkan enerjinin ani olarak boşalmasıyla meydana gelmektedir.
6 Eylül 1975 sabahı saat 12:20’de meydana gelen deprem, yaklaşık 19 kilometre derinlikte gerçekleşmiştir. Depremin büyüklüğü Richter ölçeğine göre 6.6 olarak kaydedilmiştir. Ana şoktan sonra artçı sarsıntılar günlerce devam etmiş ve bölge halkı üzerinde ciddi bir psikolojik travma yaratmıştır. Halk tüm depremlerde olduğu gibi yıkımlar yaşamış ve kayıplar vermiştir. Depremin etkisi yalnızca Lice ile sınırlı kalmamış, çevre ilçeler ve Diyarbakır merkezde de hissedilmiştir.
Yıkımın Neden Olduğu İnsani Kayıplar
Söz konusu deprem meydana geldiğinde, Lice ilçesi ve köylerinde büyük bir yıkıma neden olmuştur. Resmi rakamlara göre 2.385 kişi hayatını kaybetmiş, 3.500’e yakın kişi yaralanmıştır. Ancak gayriresmi kaynaklar, ölü sayısının çok daha yüksek olduğunu iddia etmektedir. Bunun başlıca nedeni, birçok köye ulaşımın deprem sonrasında kesilmesi ve enkaz altında kalanların zamanında kurtarılamamasıdır.
Meydana gelen bu depremde yapılaşmanın durumuna bir göz atmak gerekirse, yapı stoku büyük ölçüde kerpiç ve taş malzemeden oluşan geleneksel evler, depremin şiddetine dayanamamıştır. Dar sokaklar ve yapıların birbirine yakınlığı, enkaz yığınlarının daha büyük olmasına neden olmuştur. İlçedeki kamu binaları, okullar ve sağlık ocakları da ağır hasar görmüş, bu durum kurtarma ve yardım çalışmalarını daha da zorlaştırmıştır.
Depremin sosyolojik etkileri derin olmuştur. Ailelerin birçoğu fertlerini kaybetmiş, geride kalanlar ise geçim kaynaklarını yitirmiştir. Tarım ve hayvancılıkla uğraşan bölge halkı, hem evlerini hem de üretim araçlarını kaybetmiştir. Bu durum, göç olgusunu tetiklemiş ve birçok aile bölgeyi terk etmek zorunda kalmıştır.
Kurtarma ve Yardım Çalışmaları
1975 yılında Türkiye’nin afet yönetimi kapasitesi, günümüz standartlarına kıyasla oldukça sınırlıydı. Bu nedenle sarsıntının meydana getirmiş olduğu yıkımlara deprem sonrası kurtarma çalışmaları başlatılmış ve bu çalışma büyük ölçüde halkın ve bölgeye ulaşabilen askeri birliklerin inisiyatifine kalmıştır. Profesyonel arama-kurtarma ekipleri ve ekipmanlarının yokluğu, enkaz altındaki birçok kişiye ulaşılmasını engellemiştir.
Yardımlar, Kızılay ve diğer sivil toplum kuruluşları aracılığıyla koordine edilmeye çalışılmıştır. Ancak ulaşım altyapısının yetersizliği ve iletişim kanallarının kısıtlılığı, yardımların ihtiyaç sahiplerine zamanında ulaştırılmasını güçleştirmiştir. Depremzedeler, ilk günlerde açlık, susuzluk ve soğukla mücadele etmek zorunda kalmıştır.
Bir yerde deprem meydana geldiği zaman orada sadece arama kurtarma çalışmaları gereksinimi olmaz. Aynı zamanda sağlık, yeme içme, geçici barınma merkezlerinin de acilen karşılanması gerekir. İşte bu depremde sağlık hizmetleri de yetersiz kalmıştır. Lice’deki sağlık ocağı hasar gördüğü için yaralılar, Diyarbakır ve çevre illerdeki hastanelere sevk edilmiştir. Ancak ambulans ve diğer acil müdahale araçlarının eksikliği, bu süreci aksatmıştır.
Yeniden İnşa Süreci ve İyileştirme Çalışmaları
Deprem sonrasında hükümet, yeniden yapılanma için çalışmalar başlatmıştır. Ancak bu süreç, planlama ve koordinasyon eksikliği nedeniyle verimli şekilde yürütülememiştir. Geçici barınma alanları yetersiz kalmış, çadır kentlerde yaşam koşulları oldukça zorlu olmuştur.
Kalıcı konutların inşası zaman almış ve birçok aile uzun süre geçici barınaklarda yaşamak zorunda kalmıştır. Yeni yapılan konutlar, deprem gerçeği göz önünde bulundurularak inşa edilse de, dönemin şartlarındaki teknolojik ve mali kısıtlamalar, yapıların deprem dayanıklılığını sınırlandırmıştır.
Ekonomik iyileştirme çalışmaları da yavaş ilerlemiştir. Tarım ve hayvancılıkla uğraşan halkın üretim araçları kaybı telafi edilememiş, bu da bölgede yoksulluğun derinleşmesine neden olmuştur.
Depremin Türkiye’nin Deprem Politikalarında Meydana Getirdiği Yeni Bakış Açıları
Bu deprem süreci sadece bir uyanış değil aynı zamanda depreme karşı alınması gereken aksiyonlar konusundan da farkındalık yaratmıştır. Lice Depremi, Türkiye’nin depremle mücadele ve afet yönetimi politikalarında bir dönüm noktası olmuştur. Depremin yol açtığı yıkım, mevcut yapı stokunun deprem güvenliği açısından ne kadar zayıf olduğunu gözler önüne sermiştir. Bu durum, deprem mühendisliği ve zemin etüdü çalışmalarının önemini gündeme getirmiştir.
Deprem sonrasında, afet yönetimi ile ilgili yasal düzenlemelerde iyileştirmeler yapılmaya çalışılmıştır. Ancak bu çabalar, 1999 Marmara Depremi’ne kadar sistematik bir afet yönetimi stratejisine dönüşememiştir.
Lice Depremi, aynı zamanda toplumsal hafızada da derin bir iz bırakmıştır. Depremzedelerin yaşadığı zorluklar ve devletin yetersiz kalan müdahalesi, kamuoyunda afet yönetimi konusunda bir farkındalık yaratmıştır.
Alınacak Dersler Bağlamında Bir Değerlendirme
1975 Lice Depremi, Türkiye’nin deprem gerçeği ile yüzleştiği önemli olaylardan biridir. Deprem, yalnızca fiziksel bir yıkım değil, aynı zamanda sosyal, ekonomik ve psikolojik travmalar da yaratmıştır. Kurtarma ve yardım çalışmalarındaki eksiklikler, afet yönetimi konusundaki yapısal sorunları ortaya çıkarmıştır.
Lice Depremi’nden alınan dersler, ne yazık ki sonraki yıllarda tam anlamıyla içselleştirilememiş olsa da, afetlere hazırlık ve müdahale konusunda bir farkındalık tohumu ekmeyi başarmıştır. Günümüzde daha gelişmiş afet yönetimi sistemleri ve yapı denetim mekanizmaları olsa da, deprem gerçeği ile yaşamayı öğrenmek ve toplumsal direnci artırmak için daha fazla çaba sarf edilmesi gerekmektedir. Lice Depremi, Anadolu’nun sessiz çığlığı olarak hafızalardaki yerini korumakta ve bize doğanın gücü karşısında alçakgönüllü olmayı, dayanışmayı ve sürekli hazırlıklı olmayı hatırlatmaktadır.
Türkiye tarih boyunca üzerinde yer aldığı fay kuşağı nedeniyle pek çok büyük deprem felaketi yaşamıştır. Bu itibarla Türkiye’nin sismik gerçekliğini şekillendiren en trajik olaylardan biri hiç şüphesiz 1939 Erzincan Depremi’dir. 27 Aralık’ı 28 Aralık’a bağlayan gece, saat 01:57’de Richter ölçeğine göre 7.9 büyüklüğündeki deprem, yalnızca fiziksel yıkıma değil, toplumsal hafızada onulmaz bir iz bırakan insani bir felakete dönüştü. Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın en yıkıcı hareketlerinden biri olan bu deprem, modern Türkiye tarihinin en fazla can kaybına yol açan doğal afeti olarak kayıtlara geçti.
Depremin Jeolojik ve Coğrafi Bağlamına İnce Bir Bakış
Erzincan Ovası, tarih boyunca sayısız depreme sahne olmuş bir coğrafyada yer alır. Kuzey Anadolu Fay Zonu (KAFZ), Avrasya ve Anadolu levhaları arasındaki sınırı oluşturur ve yaklaşık 1500 km uzunluğunda, sağ yanal atımlı bir fay sistemidir. 1939 depremi, fayın yaklaşık 350 km’lik bir segmentinde yırtılma yaratarak, 3.7 metreye varan yatay yer değiştirmeye neden oldu. Depremin episantrı Erzincan’ın hemen kuzeyindeydi ve yüzey kırığı Erzincan’dan Amasya’ya kadar uzanıyordu. Sarsıntı, Türkiye’nin büyük bir bölümünde, hatta Erzincan’dan 500 km uzaktaki Sivas’ta dahi hissedildi. Artçı sarsıntılar aylarca devam etti ve bunlardan bazıları 6.0’ın üzerinde büyüklükteydi, bu da bölgenin travmasını daha da derinleştirdi.
Felaketin Neden Olduğu Yıkımın Boyutları ve İnsani Kaybın Bilançosu
Deprem, o dönemin şartlarında yetersiz olan yapı stoğunu neredeyse tamamen yok etti. Geleneksel kerpiç ve moloz taştan inşa edilmiş, çoğu tek katlı olan yaklaşık 116.000 binadan %80’i tamamen yıkıldı veya ağır hasar gördü. Resmi rakamlara göre 32.962 kişi hayatını kaybetti, 100.000’den fazla kişi yaralandı. Ancak gayriresmi kaynaklar ve dönemin tanıklıkları, ölü sayısının 40.000’i aştığını, hatta 50.000’e yaklaştığını iddia etmektedir. Soğuk kış şartları (sıcaklık -30°C’ye kadar düşmüştü), kurtarma çalışmalarını neredeyse imkansız hale getirdi ve enkaz altında kalan pek çok kişi donarak ya da yaraları nedeniyle hayatını kaybetti. Nüfusun neredeyse yarısı yok olmuş, binlerce aile parçalanmıştı.
Kurtarma ve İlk Yardım Çabalarında Özveri ve Gayret
Cumhuriyet’in henüz 16 yaşında olduğu bir dönemde yaşanan bu afet, devletin imkanlarını ve altyapısını son derece zorladı. Dönemin Cumhurbaşkanı İsmet İnönü ve hükümet, olay yerine intikal ederek incelemelerde bulundu. Ancak ulaşım ve iletişim ağlarının yetersizliği, ilk yardımın afet bölgesine zamanında ulaşmasını engelledi. Kızılay, ordunun desteğiyle seferber oldu. Tren yolları hasar gördüğü için yardımlar çoğunlukla karla kaplı yollardan kızaklarla ve at sırtında taşındı. Uluslararası toplumdan da yardım geldi; özellikle Sovyetler Birliği, sınır komşusu olması nedeniyle uçaklarla ilaç, gıda ve tıbbi malzeme gönderdi.
Depremin Sosyo-Ekonomik ve Psikolojik Etkileri
Erzincan, o dönem bölgenin tarım, ticaret ve askeriye için önemli bir merkeziydi. Deprem, bu ekonomik hayatı tamamen durma noktasına getirdi. Tarım aletleri ve hayvanlar yok oldu, çiftçi nüfus büyük kayıplar verdi. Ticaret eridi, şehrin sosyo-ekonomik dokusu onarılamaz bir darbe aldı.
Psikolojik etkileri ise nesiller boyu sürdü. “Kıyamet” olarak adlandırılan deprem, toplumda derin bir korku ve çaresizlik duygusu yarattı. Kayıpların büyüklüğü, neredeyse her ailenin en az bir ferdini yitirmesi, toplu travmaya yol açtı. Bu travmanın izleri, bölge halkının depremle ilgili anlatılarında, ağıtlarında ve kolektif hafızasında hala canlılığını korumaktadır.
Yeniden İnşa Çalışmaları ve Depremden Çıkarılan Dersler
Deprem sonrasında, hükümet şehrin yerinin değiştirilmesi ve daha güvenli bir bölgeye taşınması fikrini değerlendirdi. Ancak mevcut ulaşım yollarına (özellikle demiryoluna) ve verimli ovaya bağımlılık nedeniyle şehir aynı yerde, ancak biraz daha güneye kaydırılarak yeniden inşa edildi. İmar çalışmaları kapsamında, dönemin şartlarına göre daha dayanıklı, tek veya iki katlı, ahşap hatıllı ve kagir binaların yapımına öncelik verildi. Geniş caddeler ve meydanlar planlandı. Bu, Türkiye’de deprem sonrası ilk “planlı şehir” uygulamalarından biri olarak tarihe geçti.
1939 depremi, Türkiye’de afet yönetimi ve deprem mühendisliği konusundaki düşüncelerin şekillenmesinde bir dönüm noktası oldu. Depremin hemen ardından 1940 yılında “Zelzele Mıntıkalarında Yapılacak İnşaat Hakkında Talimatname” çıkarıldı. Bu, Türkiye’nin ilk modern deprem yönetmeliği sayılabilir. Aynı zamanda, Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın hareketliliği ve depremlerin birbirini tetikleyebileceği (deprem fırtınası) fikri ilk kez bu depremle birlikte bilim dünyasında tartışılmaya başlandı. Gerçekten de 1939’dan sonra 1942, 1943, 1944, 1951 ve 1967’de batıya doğru ilerleyen bir dizi büyük deprem meydana geldi.
Tarihin Not Düştüğü Bir İkaz
1939 Erzincan Depremi, sadece bir doğa olayı değil, Türkiye’nin deprem gerçeğiyle yüzleşmesini sağlayan sosyolojik, ekonomik ve siyasi sonuçları olan bir milattır. O dönemin teknolojik ve ekonomik imkansızlıkları içinde gösterilen çabalar takdir edilse de, afetin boyutu karşısında yetersiz kalmıştır. Bu deprem, zemin koşullarının iyileştirilmesi, yapı kalitesinin artırılması, toplumsal afet bilincinin oluşturulması ve etkin bir afet yönetim sistemi kurulmasının hayati önemini acı bir şekilde ortaya koymuştur.
Günümüzde Erzincan, 1939’dan ve 1992’de yaşadığı bir diğer büyük depremden sonra öğrendikleriyle ayakta durmaya çalışıyor. Ancak bu tarihi felaket, yalnızca Erzincan için değil, tüm Türkiye için geçmişten gelen bir uyarı niteliğindedir: Deprem bir kader değil, hazırlıklı olunması gereken bir doğa olayıdır. Hafızalardan silinmeyen bu acı, bilime, planlamaya ve toplumsal dayanışmaya yapılacak yatırımın en önemli gerekçesini oluşturmaya devam etmektedir.
Önemli tarihler tarih bilimi açısından dikkate değer olduğu kadar beşeri hafıza için de kayda değerdir. Bahse konu tarihlerden öyle biri var ki asrına göre akıllarda daha fazla kalma potansiyeline sahip olduğu söylenmektedir. İşte söz konusu tarih, 10 Temmuz 1894 Salı günü, saatler 12:24’ü gösterdiği an. İşte tam bu belirtilen saatte, İstanbul’un göbeği ani ve şiddetli bir sarsıntıyla adeta nefesini tuttu. Büyüklüğü tahminen 7.0 olan bu deprem, Osmanlı İmparatorluğu’nun başkentini hem fiziksel hem de toplumsal olarak derinden yaraladı. “Büyük Hareket-i Arz” olarak anılan bu felaket, sadece binaları yıkmakla kalmadı; aynı zamanda imparatorluğun son dönemindeki kırılganlığını da gözler önüne serdi.
Depremin Vücuda Getirdiği Yeni Şehir
Söz konusu deprem şehirde olduğu kadar halkın yüreğinde de azim bir yıkım meydana getirdi. Depremin merkez üssü İzmit Körfezi’nin doğu girişi olarak belirlenmiş olsa da, en büyük hasar İstanbul’da yaşandı. Özellikle sur içi bölgesi, Fatih, Eminönü, Kapalıçarşı ve Beyoğlu ağır darbe aldı. Tarihi yarımadadaki yüzlerce yıllık cami, medrese, hamam ve çeşme ciddi hasar gördü. Kapalıçarşı’nın büyük bir kısmı yıkılırken, çarşıdaki dükkanların enkaz altında kalması ve yangın çıkması korkusu şehrin ticaret hayatını anında felce uğrattı. Deniz kenarındaki yapıların yıkılması ve denize dökülen molozlar, liman faaliyetlerini aksattı. Adalar ve Prince Adaları (Büyükada, Heybeliada) depremden en çok etkilenen yerler oldu; birçok köşk ve ev tamamen yıkıldı.
1894 İstanbul’unda Zelzelenin Neden Olduğu Ekonomik Tablo
Depremler zaten yarattığı yıkımla büyük değişimler meydana getirir. Ancak 1894 İstanbul depremi şehri ani bir darbeyle ekonomik darbeyi bir araya getirdi. Bunun etkileri çok boyutluydu ve imparatorluğun zaten zor durumda olan maliyesine ağır bir yük bindirdi.
Doğrudan Meydana Gelen Mali Kayıplar: Hasar gören veya yıkılan binlerce binanın yeniden inşası için büyük bir mali kaynak gerekiyordu. Devlet, bu süreci yönetmek ve yardım dağıtmak için “İane Komisyonu” (Yardım Komisyonu) kurarak halktan ve yabancı ülkelerden bağış toplamaya çalıştı. Ancak, devletin bu süreçteki yetersiz kalması, kentsel dönüşümün yavaş ilerlemesine neden oldu.
Ticaretin Durma Noktasına Gelmesi ve Halkın Tutumu: İstanbul’un kalbi olan Kapalıçarşı’nın hasar görmesi, şehrin ticari hayatını aylarca sekteye uğrattı. Esnaf büyük zarara uğradı, stoklar enkaz altında kaldı ve alışveriş kültürü geçici de olsa başka noktalara kaymak zorunda kaldı.
Üretim Kaybı Sadece Bir Başlangıçtı: Deprem, küçük imalat atölyelerinden büyük limanlara kadar tüm üretim ve lojistik zincirini kırdı. İş gücü kaybı, enkaz kaldırma çabaları ve altyapıdaki sorunlar, ekonomik faaliyetlerin normale dönmesini aylarca geciktirdi.
Sosyal ve Toplumsal Sonuçların Kıskacında Dayanışma ve Özveri
Deprem, Osmanlı toplumunun çatlaklarını olduğu kadar dayanışma ruhunu da ortaya çıkardı.
Konut Krizi ve Göç: Binlerce kişi evsiz kaldı. Sultan II. Abdülhamid’in emriyle geçici barakalar (bugünkü afet konteynerleri benzeri) yaptırılsa da, bu yetersiz kaldı. Halk, korkudan açık alanlarda, bahçelerde, parklarda kurdukları çadırlarda yaşamaya başladı. Deprem, şehir içinde geçici bir iç göç dalgasına neden oldu.
Sağlık ve Hijyen Sorunları: Kalabalık çadır kentlerde salgın hastalık riski arttı. Temiz suya erişim sorunu ve yetersiz beslenme, özellikle yoksul halkı olumsuz etkiledi.
Sosyal Sınıflar Arasındaki Fark: Deprem, yapı kalitesinin sosyo-ekonomik durumla doğrudan ilişkisini acı bir şekilde gösterdi. Yığma taş ve ahşap karkas sistemle inşa edilen, daha kaliteli malzeme kullanılan konaklar ve kamu binaları ayakta kalırken, dar gelirli halkın yaşadığı, düşük kaliteli malzemeyle yapılmış ve çok katlı hale getirilmiş evler büyük oranda yıkıldı. Bu durum, can kaybının ve hasarın en çok yoksul kesimde yoğunlaşmasına neden oldu.
Ruhsal ve Psikolojik Sonuçların Kalbine Yerleşen Toplumsal Travma
1894 depremi, İstanbul halkında derin ve kalıcı bir psikolojik iz bıraktı. İşte bunun işaretleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:
Kolektif Korkunun Yarattığı Endişe: Artçı sarsıntılar aylarca devam etti. Bu süreçte halk, sürekli bir tetikte olma, en ufak sallantıda sokağa fırlama hali yaşadı. Bu kolektif travma, nesiller boyu deprem korkusu olarak aktarıldı.
Dini ve Kültürel Eğilimlerde Değişen Yansımalar: Toplum, bu büyük felaketi anlamlandırmak için dini referanslara başvurdu. Deprem, bir “ilahi ikaz” veya “günahların cezası” olarak yorumlandı. Bu dönemde camilerde depremle ilgili hutbeler okundu, toplu dualar edildi ve halkın ahlaki olarak daha iyi olmaya çalıştığı gözlemlendi.
Güven Kaybı İle Ortaya Çıkan Yıkık Tablo: İnsanların barınaklara, evlerine olan güveni sarsıldı. Uzun bir süre, özellikle geceleri evlerine girmekten çekinen, bahçelerde uyuyan bir nüfus oluştu.
Dolayısıyla 1894 İstanbul Depremi, yıkım, buhran, özgüven kaybı, ekonomik gerileme bağlamında sadece bir doğa olayı değil, aynı zamanda sosyolojik bir olguydu. Şehrin fiziksel dokusunu paramparça ederken, Osmanlı devlet aygıtının afetlere hazırlıksızlığını, toplumdaki sınıfsal eşitsizlikleri ve aynı zamanda halkın dayanışma kapasitesini ortaya koydu. Yarattığı ekonomik yük, imparatorluğun son dönem mali krizine bir yenisini ekledi. En önemlisi, İstanbul’un hafızasına “kırılgan bir kent” olduğu gerçeğini kazıdı. Bu deprem, jeolojik gerçekliğiyle, İstanbul’u her daim tehdit eden bir risk olarak bugün bile ders almamız gereken tarihi bir olay olarak önümüzde durmaktadır.
Depremler meydana gelmeden önce sinsice hazırlık yaparlar. Bu gizlice biriken enerji yeryüzüne sarsıntılar şeklinde kendini deşarj etmeye başladığında ise insanoğlunun hazırlıklı olması bu iki kutup arasındaki dengeyi en az tahribatla sağlayacaktır. Anadolu toprakları, coğrafi konumu itibarıyla tarih boyunca sayısız depremle sınanmış, her büyük sarsıntı toplumun hafızasında derin izler bırakmıştır. Bu depremlerden biri de, 2 Haziran 1859 tarihinde Erzincan’da meydana gelen ve şehrin sosyal dokusunu, kültürel mirasını ve ekonomik hayatını temelinden sarsan büyük yıkımdır. 19. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nun zorlu koşullarında yaşanan bu afet, yalnızca bir doğa olayı değil, aynı zamanda dönemin idari yapısının, toplumsal dayanıklılığının ve kırılganlığının da bir aynası olmuştur.
Depremin Yıkıcı Gücü ve İlk Etkileri
2 Haziran’ı 3 Haziran’a bağlayan gece, yerin derinliklerinden gelen korkutucu bir uğultuyla sarsılan Erzincan ve çevresinde, büyüklüğü tarihî kayıtlara göre 6.2 ila 6.5 arasında tahmin edilen bir deprem meydana geldi. Artçı sarsıntıların haftalarca devam ettiği bu deprem, özellikle Erzincan Ovası’nı etkileyerek şehir merkezinde neredeyse tam bir yıkıma yol açtı. Dönemin resmî kayıtları ve seyyah notları, şehirdeki yapıların %90’ından fazlasının ağır hasar gördüğünü veya tamamen yıkıldığını aktarır. Taş ve kerpiç yapıların yoğunlukta olduğu kentte, can kaybı tahminleri 15.000 ile 20.000 arasında değişmekte, bu da olayın boyutlarını gözler önüne sermektedir.
Sosyal ve Beşerî Neticelerin Gölgesinde Toplumsal Travma ve Demografik Değişim
Depremin en acı sonuçları, kuşkusuz sosyal alanda yaşandı. Binlerce insanın hayatını kaybetmesi, sayısız ailenin parçalanması ve geniş bir kesimin evsiz barksız kalması, toplumda derin bir travma yarattı. Hayatta kalanlar, enkaz altındaki yakınlarının çığlıklarını duymanın çaresizliği ve ani bir şekilde her şeylerini kaybetmiş olmanın psikolojik yükü ile baş başa kaldı. Osmanlı arşiv belgeleri, depremden sonra salgın hastalık (kolera, tifo) tehlikesinin baş gösterdiğini, yaralıların uygun şartlarda tedavi edilemediğini ve açık havada kurulan çadır kentlerde yaşam mücadelesi verildiğini göstermektedir.
Bu büyük nüfus kaybı, demografik yapıyı da geri dönülemez biçimde değiştirdi. Şehir, yetişkin nüfusun ve iş gücünün önemli bir kısmını kaybetti. Yetim kalan çocuklar ve dul kalan kadınlar, 19. yüzyıl Osmanlı toplumundaki geleneksel sosyal güvenlik ağlarının yetersiz kalması sebebiyle büyük sıkıntılar çekti. Bu durum, komşu şehirlerden ve kırsal kesimden göçlerle kısmen telafi edilmeye çalışılsa da, Erzincan’ın sosyal dokusu bir daha asla eski hâline dönemeyecek şekilde değişime uğradı. Toplumsal hafızaya kazınan bu felaket, nesiller boyu anlatılan hikâyeler ve ağıtlarla yaşatıldı.
Kültürel ve İnşai Mirasın Kaybıyla Geçmiş ve Gelecek Arasındaki Bağın Zedelenmesi
1859 depremi, Erzincan’ın somut ve somut olmayan kültürel mirasını da yerle bir etti. Bin yıllara dayanan tarihi boyunca önemli bir yerleşim yeri olan Erzincan, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinden kalma camileri, medreseleri, hamamları ve çarşıları ile bir kültür hazinesiydi. Deprem, bu tarihî yapıların büyük çoğunluğunu geri dönüşü olmayacak şekilde yok etti. Sadece binalar değil, içlerindeki el yazması eserler, vakıf kayıtları ve sanat eserleri de enkaz altında kalarak kültürel bir hafıza kaybına yol açtı.
Bu yıkım, kent kimliğinin önemli bir parçasını silerek geçmişle olan bağı zayıflattı. Deprem sonrası inşa edilen yeni yapılar, acil ihtiyaçlar ve sınırlı kaynaklar nedeniyle daha sade ve geleneksel mimari üsluptan uzak olarak inşa edildi. Ayrıca, âlimlerin, sanatkârların ve zanaatkârların hayatını kaybetmesi, somut olmayan kültürel mirasın, yani el sanatları, yerel müzik ve sözlü edebiyat gibi değerlerin aktarımında da bir kopukluğa sebep oldu.
Ekonomik Hayatın Çöküşü ve Uzun Vadeli Sonuçları
Depremin en ağır sonuçlarından biri de Erzincan’ın can damarı olan ekonomik hayatı felç etmesiydi. Bölge, tarım ve hayvancılığın yanı sıra, İpek Yolu’nun önemli bir durağı olarak ticari bir merkezdi. Deprem, çarşıları, hanları, atölyeleri ve zanaatkârların iş yerlerini yıkarak üretimi ve ticareti durma noktasına getirdi. Ölen veya göç eden ustalar nedeniyle dericilik, bakırcılık ve dokumacılık gibi geleneksel ekonomik faaliyetler büyük darbe yedi.
Tarım sektörü de büyük zarar gördü. Deprem, sulama kanallarını bozdu, tarım aletleri ve ambarlar yok oldu. İş gücünün ani ve kitlesel kaybı, ekilebilir arazilerin boş kalmasına neden oldu. Ticaret yollarının kesilmesi, bölgenin diğer merkezlerle olan ekonomik bağlantısını zayıflattı. Osmanlı maliyesinin zaten zor durumda olması (1853-1856 Kırım Savaşı’nın yüksek maliyetleri), merkezî hükümetin yardım ve yeniden inşa çabalarını yetersiz kıldı. İstanbul’dan gönderilen yardımlar ve bazı vergilerin affedilmesi, bu büyük yıkımın telafisi için yeterli olmadı. Uzun yıllar boyunca Erzincan, ekonomik anlamda kendini toparlayamadı ve bölgedeki ticari ağırlığını kaybetti.
Tarihten Çıkarılması Gereken Azim Bir Ders
1859 Erzincan Depremi, sadece bir doğal afet değil, aynı zamanda bir sosyo-ekonomik kriz olarak tarihteki yerini almıştır. Zayıf yapı stoku, yetersiz afet hazırlığı, sınırlı kurtarma imkânları ve ekonomik kısıtların bir afeti nasıl bir katastrofa dönüştürebileceğinin acı bir kanıtıdır. Bu deprem, Osmanlı idaresinin afet yönetimi konusundaki eksikliklerini gözler önüne serdiği gibi, toplumun dayanıklılığını ve yıkımdan sonra yeniden hayata tutunma çabasını da gösterir.
Günümüzde, benzer coğrafyada yaşayanlar için 1859 depremi, geçmişten gelen bir uyarı niteliği taşımaktadır. Deprem gerçeğini unutmamanın, yapılaşmada bilimi rehber edinmenin, toplumsal dayanışmayı güçlü tutmanın ve etkin bir afet yönetim sistemi kurmanın ne denli hayati olduğunu hatırlatır. Erzincan’ın bu kadim acısı, sadece tarihî bir olay olarak değil, geleceği inşa etmek için çıkarılması gereken dersler bütünü olarak anlaşılmalıdır.
Deprem gerçeği her yüzyılda kendine has sarsıntılarla insanlara kendini unutturmuyor. Doğa varlığını devam ettirmek için kusursuz ve kendine has yöntemlerle varlığını gelecek kuşaklara armağan etmeye devam ediyor. Fakat doğanın bazı armağanları sancılı oluyor. Tıpkı Tarihlerin, 17 Ağustos 1668’i gösterirken yaşananlarda olduğu gibi. Osmanlı İmparatorluğu’nun en uzun yüzyılı olan 17. yüzyıl, siyasi ve ekonomik çalkantılarla boğuşurken, Anadolu topraklarını derinden sarsacak başka bir felaket kapıdaydı. Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın şiddetle harekete geçtiği o gün, tarihe “1668 Kuzey Anadolu Depremi” olarak geçecek ve ardında yıkılan şehirler, yok olan hayatlar ve derin sosyo-ekonomik yaralar bırakacaktı. Bu makale, sadece bir doğa olayından ziyade, bir imparatorluğun direncini test eden bu depremin çok boyutlu etkilerini; sosyolojik, ekonomik ve ticari sonuçlarını irdelemeyi amaçlamaktadır.
Depremin Teknik Okuması ve Coğrafi Sonuçları
1668 depremi, modern sismolojik verilere göre tahmini 8.0 büyüklüğünde, son derece yıkıcı bir megadepremdi. Merkez üssü, Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın (KAF) Bolu- Gerede segmenti olarak kabul edilir. Ancak etkisi, bir dizi artçı şokla birlikte, fay hattı boyunca batıda Bolu’dan doğuda Erzincan’a kadar uzanan çok geniş bir coğrafyaya yayılmıştı. Başta Bolu, Gerede, Erzincan, Sivas, Tokat, Amasya, Merzifon ve Ladik olmak üzere onlarca kasaba ve şehir neredeyse tamamen yerle bir oldu. Osmanlı tarihçileri ve seyyahların notları, dağların yer değiştirdiğinden, nehir yataklarının kaydığından ve toprakta dev yarıkların oluştuğundan bahseder. Can kaybının ise on binlerle ifade edildiği düşünülmektedir. Bu, o dönem için bölge nüfusunun önemli bir kısmının yok olması anlamına geliyordu.
Toplumsal Bağlamda Travma ve Dayanışmaya Etkisi
Depremin sosyolojik etkileri, fiziksel yıkımın çok ötesine geçmiş, toplumun dokusunu derinden etkilemiştir.
Demografik Çöküş ve Göç: Deprem, en temel sosyal yapı taşı olan aileyi doğrudan vurdu. Binlerce aile fertlerini kaybetti, evsiz kaldı. Hayatta kalanlar için yaşam, ani ve trajik bir şekilde yeniden tanımlandı. Yaşanan büyük nüfus kaybı, üretim yapacak insan gücünün azalmasına, tarım arazilerinin boş kalmasına ve dolayısıyla bölgede bir demografik çöküşe neden oldu. Hayatta kalabilenler, güvenli ve sağlam bölgelere doğru göç etmek zorunda kaldı. Bu iç göç, bazı yerleşim yerlerinin tamamen terk edilmesine yol açarken, göç alan bölgelerde ise nüfus baskısı yarattı.
Toplumsal Travma ve Kolektif Hafıza: Felaketin yarattığı psikolojik travma kuşaklar boyu aktarıldı. İnsanların doğaya, kadere ve tanrısal iradeye dair inanç ve düşünceleri derinden sarsıldı. Deprem, edebiyatta, ağıtlarda ve halk hikayelerinde kendine yer bularak kolektif hafızaya kazındı. “Yer sarsıntısı” korkusu, bölge halkının bilinçaltına yerleşti ve mimariden günlük yaşama kadar birçok alanda tedirginlik yarattı.
Dayanışma ve Yeniden İnşa Ruhu: Buna karşın, Osmanlı toplumunun geleneksel dayanışma mekanizmaları da devreye girdi. Komşu vilayetlerden yıkıma uğramayan bölgelere yardım ulaştırılmaya çalışıldı. Vakıflar, depremzedelere yardım için seferber oldu. İmparatorluk fermanlarıyla bölge halkından bir süreliğine vergi alınmaması gibi tedbirler, devletin sosyal yaraları sarmak için gösterdiği çabalar olarak kayıtlara geçti. Bu zor zamanlar, toplum içindeki dayanışma bağlarını güçlendiren bir işlev de gördü.
Üretimin Durma Noktasına Gelmesiyle Ekonomik ve Ticari Neticeler
Depremin ekonomik maliyeti, Osmanlı’nın zaten zorlu bir dönemden geçen hazinesi için ağır bir yük oluşturdu.
Tarım ve Hayvancılığın Çöküşü: Bölge, imparatorluğun önemli bir tarım ve hayvancılık merkeziydi. Deprem, sadece köyleri yıkmakla kalmadı, aynı zamanda ekili arazileri, su kanallarını (arklar) ve hayvan sürülerini de yok etti. Çiftçi nüfusun azalması veya göç etmesi, üretimi durma noktasına getirdi. Bu durum, sadece bölgesel değil, İstanbul’un iaşesini (gıda tedarikini) bile etkileyerek imparatorluk çapında bir gıda kıtlığı ve fiyat artışlarına (enflasyon) zemin hazırladı.
Ticaret Yollarının Kesintiye Uğraması: Kuzey Anadolu, özellikle İstanbul’u doğuya (İran’a) ve Karadeniz limanlarına bağlayan önemli ticaret güzergahlarının (örneğin, Tokat-Sivas hattı) üzerindeydi. Deprem, bu yolları kullanan kervanların geçiş noktaları olan hanları, kervansarayları ve köprüleri yerle bir etti. Ticari faaliyet aylarca, hatta yıllarca kesintiye uğradı. Bu, bölgeden geçen mal akışının durması, tüccarların iflası ve devletin gümrük gelirlerinde ciddi bir düşüş anlamına geliyordu. Ticaretin durması, zanaatkarlara ham madde ulaşımını da engelleyerek ikincil ekonomik kayıplara yol açtı.
Yeniden İnşanın Mali Yükü: Osmanlı devleti, merkezi otoritesi ve mali imkanlarıyla yeniden inşa faaliyetlerini yürütmek zorundaydı. Kaleler, camiler, medreseler, hanlar ve kamu binalarının onarımı için hazineden büyük kaynaklar aktarıldı. Bu durum, o dönemde devam eden Girit Savaşı ve diğer askeri harcamalarla birleşince, imparatorluğun mali sıkıntılarını daha da derinleştirdi. Devlet, bu maliyeti karşılamak için bazı bölgelerde olağanüstü vergiler (avarız) toplamak veya iç borçlanmaya gitmek zorunda kaldı.
Tarihteki Yıkıcı Depremlerden Alınacak Dersler ve Yapılacak Çıkarımlar
1668 Kuzey Anadolu Depremi, sadece 17. yüzyıl Osmanlısı’nın değil, tüm insanlık tarihinin kaydettiği en yıkıcı doğal afetlerden biridir. Sonuçları itibarıyla sıradan bir sismik olay olmaktan çıkmış, jeolojik bir gerçekliğin sosyal, ekonomik ve siyasi sistemlerle nasıl iç içe geçtiğinin çarpıcı bir kanıtı olmuştur.
Bu deprem, afet yönetiminin, sadece enkaz kaldırmak ve ev yapmak olmadığını; aynı zamanda travma yaşamış bir toplumu iyileştirmek, kesintiye uğrayan ekonomik döngüyü yeniden başlatmak ve ticari hayatı canlandırmak anlamına geldiğini gösterir. 17. yüzyıl teknolojisi ve imkanlarıyla bu yükün altından kalkmaya çalışan Osmanlı’nın deneyimi, günümüz için de değerli dersler barındırır.
Depremler kaçınılmazdır ancak onların yıkıcı etkileri, alınacak önlemler, geliştirilecek sağlam bir yapı stoğu, etkin bir acil müdahale planı ve toplumsal bilinçle minimize edilebilir. 1668’in acı tecrübesi, Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın jeolojik bir gerçeklik olduğunu ve bu gerçeklikle yaşamayı öğrenmemiz gerektiğini bize hatırlatan kadim ve sarsıcı bir uyarıdır. Geçmişin yıkımını anlamak, geleceği inşa etmenin ilk adımıdır.
