Türkiye tarih boyunca üzerinde yer aldığı fay kuşağı nedeniyle pek çok büyük deprem felaketi yaşamıştır. Bu itibarla Türkiye’nin sismik gerçekliğini şekillendiren en trajik olaylardan biri hiç şüphesiz 1939 Erzincan Depremi’dir. 27 Aralık’ı 28 Aralık’a bağlayan gece, saat 01:57’de Richter ölçeğine göre 7.9 büyüklüğündeki deprem, yalnızca fiziksel yıkıma değil, toplumsal hafızada onulmaz bir iz bırakan insani bir felakete dönüştü. Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın en yıkıcı hareketlerinden biri olan bu deprem, modern Türkiye tarihinin en fazla can kaybına yol açan doğal afeti olarak kayıtlara geçti.
Depremin Jeolojik ve Coğrafi Bağlamına İnce Bir Bakış
Erzincan Ovası, tarih boyunca sayısız depreme sahne olmuş bir coğrafyada yer alır. Kuzey Anadolu Fay Zonu (KAFZ), Avrasya ve Anadolu levhaları arasındaki sınırı oluşturur ve yaklaşık 1500 km uzunluğunda, sağ yanal atımlı bir fay sistemidir. 1939 depremi, fayın yaklaşık 350 km’lik bir segmentinde yırtılma yaratarak, 3.7 metreye varan yatay yer değiştirmeye neden oldu. Depremin episantrı Erzincan’ın hemen kuzeyindeydi ve yüzey kırığı Erzincan’dan Amasya’ya kadar uzanıyordu. Sarsıntı, Türkiye’nin büyük bir bölümünde, hatta Erzincan’dan 500 km uzaktaki Sivas’ta dahi hissedildi. Artçı sarsıntılar aylarca devam etti ve bunlardan bazıları 6.0’ın üzerinde büyüklükteydi, bu da bölgenin travmasını daha da derinleştirdi.
Felaketin Neden Olduğu Yıkımın Boyutları ve İnsani Kaybın Bilançosu
Deprem, o dönemin şartlarında yetersiz olan yapı stoğunu neredeyse tamamen yok etti. Geleneksel kerpiç ve moloz taştan inşa edilmiş, çoğu tek katlı olan yaklaşık 116.000 binadan %80’i tamamen yıkıldı veya ağır hasar gördü. Resmi rakamlara göre 32.962 kişi hayatını kaybetti, 100.000’den fazla kişi yaralandı. Ancak gayriresmi kaynaklar ve dönemin tanıklıkları, ölü sayısının 40.000’i aştığını, hatta 50.000’e yaklaştığını iddia etmektedir. Soğuk kış şartları (sıcaklık -30°C’ye kadar düşmüştü), kurtarma çalışmalarını neredeyse imkansız hale getirdi ve enkaz altında kalan pek çok kişi donarak ya da yaraları nedeniyle hayatını kaybetti. Nüfusun neredeyse yarısı yok olmuş, binlerce aile parçalanmıştı.
Kurtarma ve İlk Yardım Çabalarında Özveri ve Gayret
Cumhuriyet’in henüz 16 yaşında olduğu bir dönemde yaşanan bu afet, devletin imkanlarını ve altyapısını son derece zorladı. Dönemin Cumhurbaşkanı İsmet İnönü ve hükümet, olay yerine intikal ederek incelemelerde bulundu. Ancak ulaşım ve iletişim ağlarının yetersizliği, ilk yardımın afet bölgesine zamanında ulaşmasını engelledi. Kızılay, ordunun desteğiyle seferber oldu. Tren yolları hasar gördüğü için yardımlar çoğunlukla karla kaplı yollardan kızaklarla ve at sırtında taşındı. Uluslararası toplumdan da yardım geldi; özellikle Sovyetler Birliği, sınır komşusu olması nedeniyle uçaklarla ilaç, gıda ve tıbbi malzeme gönderdi.
Depremin Sosyo-Ekonomik ve Psikolojik Etkileri
Erzincan, o dönem bölgenin tarım, ticaret ve askeriye için önemli bir merkeziydi. Deprem, bu ekonomik hayatı tamamen durma noktasına getirdi. Tarım aletleri ve hayvanlar yok oldu, çiftçi nüfus büyük kayıplar verdi. Ticaret eridi, şehrin sosyo-ekonomik dokusu onarılamaz bir darbe aldı.
Psikolojik etkileri ise nesiller boyu sürdü. “Kıyamet” olarak adlandırılan deprem, toplumda derin bir korku ve çaresizlik duygusu yarattı. Kayıpların büyüklüğü, neredeyse her ailenin en az bir ferdini yitirmesi, toplu travmaya yol açtı. Bu travmanın izleri, bölge halkının depremle ilgili anlatılarında, ağıtlarında ve kolektif hafızasında hala canlılığını korumaktadır.
Yeniden İnşa Çalışmaları ve Depremden Çıkarılan Dersler
Deprem sonrasında, hükümet şehrin yerinin değiştirilmesi ve daha güvenli bir bölgeye taşınması fikrini değerlendirdi. Ancak mevcut ulaşım yollarına (özellikle demiryoluna) ve verimli ovaya bağımlılık nedeniyle şehir aynı yerde, ancak biraz daha güneye kaydırılarak yeniden inşa edildi. İmar çalışmaları kapsamında, dönemin şartlarına göre daha dayanıklı, tek veya iki katlı, ahşap hatıllı ve kagir binaların yapımına öncelik verildi. Geniş caddeler ve meydanlar planlandı. Bu, Türkiye’de deprem sonrası ilk “planlı şehir” uygulamalarından biri olarak tarihe geçti.
1939 depremi, Türkiye’de afet yönetimi ve deprem mühendisliği konusundaki düşüncelerin şekillenmesinde bir dönüm noktası oldu. Depremin hemen ardından 1940 yılında “Zelzele Mıntıkalarında Yapılacak İnşaat Hakkında Talimatname” çıkarıldı. Bu, Türkiye’nin ilk modern deprem yönetmeliği sayılabilir. Aynı zamanda, Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın hareketliliği ve depremlerin birbirini tetikleyebileceği (deprem fırtınası) fikri ilk kez bu depremle birlikte bilim dünyasında tartışılmaya başlandı. Gerçekten de 1939’dan sonra 1942, 1943, 1944, 1951 ve 1967’de batıya doğru ilerleyen bir dizi büyük deprem meydana geldi.
Tarihin Not Düştüğü Bir İkaz
1939 Erzincan Depremi, sadece bir doğa olayı değil, Türkiye’nin deprem gerçeğiyle yüzleşmesini sağlayan sosyolojik, ekonomik ve siyasi sonuçları olan bir milattır. O dönemin teknolojik ve ekonomik imkansızlıkları içinde gösterilen çabalar takdir edilse de, afetin boyutu karşısında yetersiz kalmıştır. Bu deprem, zemin koşullarının iyileştirilmesi, yapı kalitesinin artırılması, toplumsal afet bilincinin oluşturulması ve etkin bir afet yönetim sistemi kurulmasının hayati önemini acı bir şekilde ortaya koymuştur.
Günümüzde Erzincan, 1939’dan ve 1992’de yaşadığı bir diğer büyük depremden sonra öğrendikleriyle ayakta durmaya çalışıyor. Ancak bu tarihi felaket, yalnızca Erzincan için değil, tüm Türkiye için geçmişten gelen bir uyarı niteliğindedir: Deprem bir kader değil, hazırlıklı olunması gereken bir doğa olayıdır. Hafızalardan silinmeyen bu acı, bilime, planlamaya ve toplumsal dayanışmaya yapılacak yatırımın en önemli gerekçesini oluşturmaya devam etmektedir.