Depremler meydana gelmeden önce sinsice hazırlık yaparlar. Bu gizlice biriken enerji yeryüzüne sarsıntılar şeklinde kendini deşarj etmeye başladığında ise insanoğlunun hazırlıklı olması bu iki kutup arasındaki dengeyi en az tahribatla sağlayacaktır. Anadolu toprakları, coğrafi konumu itibarıyla tarih boyunca sayısız depremle sınanmış, her büyük sarsıntı toplumun hafızasında derin izler bırakmıştır. Bu depremlerden biri de, 2 Haziran 1859 tarihinde Erzincan’da meydana gelen ve şehrin sosyal dokusunu, kültürel mirasını ve ekonomik hayatını temelinden sarsan büyük yıkımdır. 19. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nun zorlu koşullarında yaşanan bu afet, yalnızca bir doğa olayı değil, aynı zamanda dönemin idari yapısının, toplumsal dayanıklılığının ve kırılganlığının da bir aynası olmuştur.
Depremin Yıkıcı Gücü ve İlk Etkileri
2 Haziran’ı 3 Haziran’a bağlayan gece, yerin derinliklerinden gelen korkutucu bir uğultuyla sarsılan Erzincan ve çevresinde, büyüklüğü tarihî kayıtlara göre 6.2 ila 6.5 arasında tahmin edilen bir deprem meydana geldi. Artçı sarsıntıların haftalarca devam ettiği bu deprem, özellikle Erzincan Ovası’nı etkileyerek şehir merkezinde neredeyse tam bir yıkıma yol açtı. Dönemin resmî kayıtları ve seyyah notları, şehirdeki yapıların %90’ından fazlasının ağır hasar gördüğünü veya tamamen yıkıldığını aktarır. Taş ve kerpiç yapıların yoğunlukta olduğu kentte, can kaybı tahminleri 15.000 ile 20.000 arasında değişmekte, bu da olayın boyutlarını gözler önüne sermektedir.
Sosyal ve Beşerî Neticelerin Gölgesinde Toplumsal Travma ve Demografik Değişim
Depremin en acı sonuçları, kuşkusuz sosyal alanda yaşandı. Binlerce insanın hayatını kaybetmesi, sayısız ailenin parçalanması ve geniş bir kesimin evsiz barksız kalması, toplumda derin bir travma yarattı. Hayatta kalanlar, enkaz altındaki yakınlarının çığlıklarını duymanın çaresizliği ve ani bir şekilde her şeylerini kaybetmiş olmanın psikolojik yükü ile baş başa kaldı. Osmanlı arşiv belgeleri, depremden sonra salgın hastalık (kolera, tifo) tehlikesinin baş gösterdiğini, yaralıların uygun şartlarda tedavi edilemediğini ve açık havada kurulan çadır kentlerde yaşam mücadelesi verildiğini göstermektedir.
Bu büyük nüfus kaybı, demografik yapıyı da geri dönülemez biçimde değiştirdi. Şehir, yetişkin nüfusun ve iş gücünün önemli bir kısmını kaybetti. Yetim kalan çocuklar ve dul kalan kadınlar, 19. yüzyıl Osmanlı toplumundaki geleneksel sosyal güvenlik ağlarının yetersiz kalması sebebiyle büyük sıkıntılar çekti. Bu durum, komşu şehirlerden ve kırsal kesimden göçlerle kısmen telafi edilmeye çalışılsa da, Erzincan’ın sosyal dokusu bir daha asla eski hâline dönemeyecek şekilde değişime uğradı. Toplumsal hafızaya kazınan bu felaket, nesiller boyu anlatılan hikâyeler ve ağıtlarla yaşatıldı.
Kültürel ve İnşai Mirasın Kaybıyla Geçmiş ve Gelecek Arasındaki Bağın Zedelenmesi
1859 depremi, Erzincan’ın somut ve somut olmayan kültürel mirasını da yerle bir etti. Bin yıllara dayanan tarihi boyunca önemli bir yerleşim yeri olan Erzincan, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinden kalma camileri, medreseleri, hamamları ve çarşıları ile bir kültür hazinesiydi. Deprem, bu tarihî yapıların büyük çoğunluğunu geri dönüşü olmayacak şekilde yok etti. Sadece binalar değil, içlerindeki el yazması eserler, vakıf kayıtları ve sanat eserleri de enkaz altında kalarak kültürel bir hafıza kaybına yol açtı.
Bu yıkım, kent kimliğinin önemli bir parçasını silerek geçmişle olan bağı zayıflattı. Deprem sonrası inşa edilen yeni yapılar, acil ihtiyaçlar ve sınırlı kaynaklar nedeniyle daha sade ve geleneksel mimari üsluptan uzak olarak inşa edildi. Ayrıca, âlimlerin, sanatkârların ve zanaatkârların hayatını kaybetmesi, somut olmayan kültürel mirasın, yani el sanatları, yerel müzik ve sözlü edebiyat gibi değerlerin aktarımında da bir kopukluğa sebep oldu.
Ekonomik Hayatın Çöküşü ve Uzun Vadeli Sonuçları
Depremin en ağır sonuçlarından biri de Erzincan’ın can damarı olan ekonomik hayatı felç etmesiydi. Bölge, tarım ve hayvancılığın yanı sıra, İpek Yolu’nun önemli bir durağı olarak ticari bir merkezdi. Deprem, çarşıları, hanları, atölyeleri ve zanaatkârların iş yerlerini yıkarak üretimi ve ticareti durma noktasına getirdi. Ölen veya göç eden ustalar nedeniyle dericilik, bakırcılık ve dokumacılık gibi geleneksel ekonomik faaliyetler büyük darbe yedi.
Tarım sektörü de büyük zarar gördü. Deprem, sulama kanallarını bozdu, tarım aletleri ve ambarlar yok oldu. İş gücünün ani ve kitlesel kaybı, ekilebilir arazilerin boş kalmasına neden oldu. Ticaret yollarının kesilmesi, bölgenin diğer merkezlerle olan ekonomik bağlantısını zayıflattı. Osmanlı maliyesinin zaten zor durumda olması (1853-1856 Kırım Savaşı’nın yüksek maliyetleri), merkezî hükümetin yardım ve yeniden inşa çabalarını yetersiz kıldı. İstanbul’dan gönderilen yardımlar ve bazı vergilerin affedilmesi, bu büyük yıkımın telafisi için yeterli olmadı. Uzun yıllar boyunca Erzincan, ekonomik anlamda kendini toparlayamadı ve bölgedeki ticari ağırlığını kaybetti.
Tarihten Çıkarılması Gereken Azim Bir Ders
1859 Erzincan Depremi, sadece bir doğal afet değil, aynı zamanda bir sosyo-ekonomik kriz olarak tarihteki yerini almıştır. Zayıf yapı stoku, yetersiz afet hazırlığı, sınırlı kurtarma imkânları ve ekonomik kısıtların bir afeti nasıl bir katastrofa dönüştürebileceğinin acı bir kanıtıdır. Bu deprem, Osmanlı idaresinin afet yönetimi konusundaki eksikliklerini gözler önüne serdiği gibi, toplumun dayanıklılığını ve yıkımdan sonra yeniden hayata tutunma çabasını da gösterir.
Günümüzde, benzer coğrafyada yaşayanlar için 1859 depremi, geçmişten gelen bir uyarı niteliği taşımaktadır. Deprem gerçeğini unutmamanın, yapılaşmada bilimi rehber edinmenin, toplumsal dayanışmayı güçlü tutmanın ve etkin bir afet yönetim sistemi kurmanın ne denli hayati olduğunu hatırlatır. Erzincan’ın bu kadim acısı, sadece tarihî bir olay olarak değil, geleceği inşa etmek için çıkarılması gereken dersler bütünü olarak anlaşılmalıdır.