Deprem gerçeği her yüzyılda kendine has sarsıntılarla insanlara kendini unutturmuyor. Doğa varlığını devam ettirmek için kusursuz ve kendine has yöntemlerle varlığını gelecek kuşaklara armağan etmeye devam ediyor. Fakat doğanın bazı armağanları sancılı oluyor. Tıpkı Tarihlerin, 17 Ağustos 1668’i gösterirken yaşananlarda olduğu gibi. Osmanlı İmparatorluğu’nun en uzun yüzyılı olan 17. yüzyıl, siyasi ve ekonomik çalkantılarla boğuşurken, Anadolu topraklarını derinden sarsacak başka bir felaket kapıdaydı. Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın şiddetle harekete geçtiği o gün, tarihe “1668 Kuzey Anadolu Depremi” olarak geçecek ve ardında yıkılan şehirler, yok olan hayatlar ve derin sosyo-ekonomik yaralar bırakacaktı. Bu makale, sadece bir doğa olayından ziyade, bir imparatorluğun direncini test eden bu depremin çok boyutlu etkilerini; sosyolojik, ekonomik ve ticari sonuçlarını irdelemeyi amaçlamaktadır.
Depremin Teknik Okuması ve Coğrafi Sonuçları
1668 depremi, modern sismolojik verilere göre tahmini 8.0 büyüklüğünde, son derece yıkıcı bir megadepremdi. Merkez üssü, Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın (KAF) Bolu- Gerede segmenti olarak kabul edilir. Ancak etkisi, bir dizi artçı şokla birlikte, fay hattı boyunca batıda Bolu’dan doğuda Erzincan’a kadar uzanan çok geniş bir coğrafyaya yayılmıştı. Başta Bolu, Gerede, Erzincan, Sivas, Tokat, Amasya, Merzifon ve Ladik olmak üzere onlarca kasaba ve şehir neredeyse tamamen yerle bir oldu. Osmanlı tarihçileri ve seyyahların notları, dağların yer değiştirdiğinden, nehir yataklarının kaydığından ve toprakta dev yarıkların oluştuğundan bahseder. Can kaybının ise on binlerle ifade edildiği düşünülmektedir. Bu, o dönem için bölge nüfusunun önemli bir kısmının yok olması anlamına geliyordu.
Toplumsal Bağlamda Travma ve Dayanışmaya Etkisi
Depremin sosyolojik etkileri, fiziksel yıkımın çok ötesine geçmiş, toplumun dokusunu derinden etkilemiştir.
- Demografik Çöküş ve Göç: Deprem, en temel sosyal yapı taşı olan aileyi doğrudan vurdu. Binlerce aile fertlerini kaybetti, evsiz kaldı. Hayatta kalanlar için yaşam, ani ve trajik bir şekilde yeniden tanımlandı. Yaşanan büyük nüfus kaybı, üretim yapacak insan gücünün azalmasına, tarım arazilerinin boş kalmasına ve dolayısıyla bölgede bir demografik çöküşe neden oldu. Hayatta kalabilenler, güvenli ve sağlam bölgelere doğru göç etmek zorunda kaldı. Bu iç göç, bazı yerleşim yerlerinin tamamen terk edilmesine yol açarken, göç alan bölgelerde ise nüfus baskısı yarattı.
- Toplumsal Travma ve Kolektif Hafıza: Felaketin yarattığı psikolojik travma kuşaklar boyu aktarıldı. İnsanların doğaya, kadere ve tanrısal iradeye dair inanç ve düşünceleri derinden sarsıldı. Deprem, edebiyatta, ağıtlarda ve halk hikayelerinde kendine yer bularak kolektif hafızaya kazındı. “Yer sarsıntısı” korkusu, bölge halkının bilinçaltına yerleşti ve mimariden günlük yaşama kadar birçok alanda tedirginlik yarattı.
- Dayanışma ve Yeniden İnşa Ruhu: Buna karşın, Osmanlı toplumunun geleneksel dayanışma mekanizmaları da devreye girdi. Komşu vilayetlerden yıkıma uğramayan bölgelere yardım ulaştırılmaya çalışıldı. Vakıflar, depremzedelere yardım için seferber oldu. İmparatorluk fermanlarıyla bölge halkından bir süreliğine vergi alınmaması gibi tedbirler, devletin sosyal yaraları sarmak için gösterdiği çabalar olarak kayıtlara geçti. Bu zor zamanlar, toplum içindeki dayanışma bağlarını güçlendiren bir işlev de gördü.
Üretimin Durma Noktasına Gelmesiyle Ekonomik ve Ticari Neticeler
Depremin ekonomik maliyeti, Osmanlı’nın zaten zorlu bir dönemden geçen hazinesi için ağır bir yük oluşturdu.
- Tarım ve Hayvancılığın Çöküşü: Bölge, imparatorluğun önemli bir tarım ve hayvancılık merkeziydi. Deprem, sadece köyleri yıkmakla kalmadı, aynı zamanda ekili arazileri, su kanallarını (arklar) ve hayvan sürülerini de yok etti. Çiftçi nüfusun azalması veya göç etmesi, üretimi durma noktasına getirdi. Bu durum, sadece bölgesel değil, İstanbul’un iaşesini (gıda tedarikini) bile etkileyerek imparatorluk çapında bir gıda kıtlığı ve fiyat artışlarına (enflasyon) zemin hazırladı.
- Ticaret Yollarının Kesintiye Uğraması: Kuzey Anadolu, özellikle İstanbul’u doğuya (İran’a) ve Karadeniz limanlarına bağlayan önemli ticaret güzergahlarının (örneğin, Tokat-Sivas hattı) üzerindeydi. Deprem, bu yolları kullanan kervanların geçiş noktaları olan hanları, kervansarayları ve köprüleri yerle bir etti. Ticari faaliyet aylarca, hatta yıllarca kesintiye uğradı. Bu, bölgeden geçen mal akışının durması, tüccarların iflası ve devletin gümrük gelirlerinde ciddi bir düşüş anlamına geliyordu. Ticaretin durması, zanaatkarlara ham madde ulaşımını da engelleyerek ikincil ekonomik kayıplara yol açtı.
- Yeniden İnşanın Mali Yükü: Osmanlı devleti, merkezi otoritesi ve mali imkanlarıyla yeniden inşa faaliyetlerini yürütmek zorundaydı. Kaleler, camiler, medreseler, hanlar ve kamu binalarının onarımı için hazineden büyük kaynaklar aktarıldı. Bu durum, o dönemde devam eden Girit Savaşı ve diğer askeri harcamalarla birleşince, imparatorluğun mali sıkıntılarını daha da derinleştirdi. Devlet, bu maliyeti karşılamak için bazı bölgelerde olağanüstü vergiler (avarız) toplamak veya iç borçlanmaya gitmek zorunda kaldı.
Tarihteki Yıkıcı Depremlerden Alınacak Dersler ve Yapılacak Çıkarımlar
1668 Kuzey Anadolu Depremi, sadece 17. yüzyıl Osmanlısı’nın değil, tüm insanlık tarihinin kaydettiği en yıkıcı doğal afetlerden biridir. Sonuçları itibarıyla sıradan bir sismik olay olmaktan çıkmış, jeolojik bir gerçekliğin sosyal, ekonomik ve siyasi sistemlerle nasıl iç içe geçtiğinin çarpıcı bir kanıtı olmuştur.
Bu deprem, afet yönetiminin, sadece enkaz kaldırmak ve ev yapmak olmadığını; aynı zamanda travma yaşamış bir toplumu iyileştirmek, kesintiye uğrayan ekonomik döngüyü yeniden başlatmak ve ticari hayatı canlandırmak anlamına geldiğini gösterir. 17. yüzyıl teknolojisi ve imkanlarıyla bu yükün altından kalkmaya çalışan Osmanlı’nın deneyimi, günümüz için de değerli dersler barındırır.
Depremler kaçınılmazdır ancak onların yıkıcı etkileri, alınacak önlemler, geliştirilecek sağlam bir yapı stoğu, etkin bir acil müdahale planı ve toplumsal bilinçle minimize edilebilir. 1668’in acı tecrübesi, Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın jeolojik bir gerçeklik olduğunu ve bu gerçeklikle yaşamayı öğrenmemiz gerektiğini bize hatırlatan kadim ve sarsıcı bir uyarıdır. Geçmişin yıkımını anlamak, geleceği inşa etmenin ilk adımıdır.